राजे यशवंतराव होळकर महामेष योजनेची ओळख

           

महाराष्ट्र  शासनाच्या पुण्यश्र्लोक अहिल्यादेवी महाराष्ट्र मेंढी व शेळी विकास महामंडळाच्या वतीने राबविण्यात येत असलेल्या ‘राजे यशवंतराव होळकर महामेष योजने’ अंतर्गत मेंढी गट वाटप योजनेचा राज्यस्तरीय शुभारंभ कार्यक्रम दि. 17 फेब्रुवारी 2018 रोजी औरंगाबाद येथे आयोजित करण्यात आला आहे.

या योजनेची थोडक्यात ओळख, राज्यातील मेंढ्यांच्या संख्येमध्ये होणारी प्रागतीक घट, मेंढयापासून मिळणारे मांस, दूध व लोकर उत्पादनापासून निर्माण होणार्‍या रोजगारांची  संधी या पार्श्वभूमीवर राज्यातील भटक्या जमाती (भज-क) या मेंढीपालन करणार्‍या समाजास सामाजिक, शैक्षणिक व आर्थिक स्थैर्य मिळवून देण्याच्या द्दष्टीने मेंढीपालन या पारंपरिक व्यवसायास प्रोत्साहन देण्याकरिता राज्य शासनाने “राजे यशवंतराव होळकर महामेष योजना” सन  2017-18 या आर्थिक वर्षापासून राज्यातील मुंबई व मुंबई उपनगर हे 2 जिल्हे वगळता उर्वरित 34 जिल्ह्यामध्ये पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी महाराष्ट्र मेंढी व शेळी विकास महामंडळामार्फत राबविणेस मान्यता देण्यात आलेली आहे.

योजनेचा उद्देश-

·         राज्यातील भटकंती करणारे मेंढपाळ पारंपरिक पद्धतीने करीत असलेल्या मेंढी पालन या व्यवसायापासून त्यांना शाश्वत उत्पन्नाचा स्त्रोत निर्माण करून देणे व याव्दारे त्यांचा सामाजिक व आर्थिक स्तर उंचवण्यास मदत करणे.

·         राज्यामध्ये अर्धबंदिस्त/ बंदिस्त मेंढी पालन व्यवसायास चालना देणे.

·         मेंढी पालनाचा पारंपारिक व्यवसाय असणार्‍या समाजातील युवकांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून देणे.

·         दरडोई प्रती वर्ष प्रत्येक व्यक्तीच्या आहारामध्ये आवश्यक असणार्‍या मांसाच्या उपलब्धतेमध्ये वाढ करणे.

·         राज्यामधील सातत्याने कमी होत असलेल्या मेंढ्यांच्या संख्ये मध्ये वाढ करून, राज्याच्या कृषि व संलग्न क्षेत्रातील स्थूल उत्पन्न वाढीच्या दराचे उद्दीष्ट साध्य करण्यास मदत करणे.

·         उच्च प्रतीच्या सुधारित नरमेंढया द्वारे पारंपरिक प्रजातीच्या मेंढ्यांची अनुवंशिकता सुधारणे.

·         उन्हाळ्याच्या व टंचाईच्या कालावधी मध्ये चारा अत्यंत कमी प्रमाणात उपलब्ध असल्याने, मेंढ्याच्या वजनात घट होते, त्याच प्रमाणे मेंढपाळांची भटकंती वाढते, यासाठी स्थायी स्वरुपाच्या ठाणबंद पद्धतीने मेंढी पालन करणेसाठी मेंढपाळांना आकर्षित करून त्यांना स्थैर्य निर्माण करून देणे.

·         राज्यामध्ये जास्तीत जास्त सुधारित प्रजातीच्या मेंढ्यांचा प्रसार करण्यावर भर देणे.                                                                                                     

या योजने मध्ये खालील घटकांचा समावेश करण्यात आलेला आहे.

·         स्थायी आणि स्थलांतरित पद्धतीने मेंढीपालनासाठी पायाभूत सोई – सुविधेसह 20 मेंढया + 1 मेंढानर अशा मेंढीगटाचे 75% अनुदानावर वाटप करणे.  

·         सुधारित प्रजातींच्या नर मेंढ्यांचे 75% अनुदानावर वाटप करणे

·         मेंढी पालनासाठी पायाभूत सोई-सुविधा उपलब्ध करून देण्यासाठी 75% अनुदान

·         मेंढी पालनासाठी संतुलित खाद्य उपलब्ध करून देण्यासाठी 75% अनुदान

·         हिरव्या चार्‍याचा मुरघास करण्याकरिता गासड्या बांधण्याचे यंत्र (Mini Silage Baler Cum Wrapper) खरेदी करण्यासाठी 50% अनुदान.

·         पशुखाद्य कारखाने उभारण्यासाठी 50% अनुदान.  

योजनेचे स्वरूप :  सदर योजना केवळ भटक्या जमाती (भज-क) या प्रवर्गातील लाभर्थ्यांना लागू असून या योजनेमध्ये 6 मुख्य घटकांसाठी 45,81,92,338 रूपये अनुदानाची तरतूद करण्यात आली आहे. या योजनेमध्ये पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी महाराष्ट्र मेंढी व शेळी विकास महामंडळामार्फत दि. ०1/11/2017 ते 18/ 11/2017 पर्यन्त ऑनलाइन पद्धतीने अर्ज मागविण्यात आले होते, सदर अर्जाची पशुधन विकास अधिकारी (विस्तार),पशुसंवर्धन अधिकारी व जिल्हा पशुसंवर्धन उपायुक्त यांचे कडून ऑनलाइन पद्धतीने छाननी प्रक्रिया पूर्ण करून जिल्हा निवड समिति मार्फत लाभधारक निवड प्रक्रिया पूर्ण करण्यात आलेली आहे. या अंतर्गत घटक निहाय निवड करण्यात आलेल्या लाभधारकांना या योजनेचा  लाभ देण्यात येणार आहे.  

अहिल्यादेवी महाराष्ट्र मेंढी व शेळी विकास महामंडळाची स्थापना दि.08 ऑगस्ट 1978 रोजी करण्यात आली असून महामंडाळाच्या स्थापनेनंतर पशुसंवर्धन खात्याच्या ताब्यातील 9 मेष पैदास प्रक्षेत्रे व 1 लोकर उपयोगिता केंद्र दि.01/11/1979 पासून आणि 1 शेळी पैदास प्रक्षेत्र दि.7 ऑगस्ट 1984 पासून महामंडळास हस्तांतरीत करण्यात आली आहे. त्यानंतर आदिवासी गोवारी शहिद स्मृती शेळी व पशुपालन संस्था बोंद्री, जि.नागपूर ही संस्था दि.6 जुलै 2010 पासून महामंडळास हस्तांतरीत करण्यात आलेली आहे.  

महामंडळाची उद्दिष्टे-

·         महाराष्ट्रात विदेशी / स्थानिक / संकरित शेळ्या मेंढयांची पैदास प्रक्षेत्रे स्थापणे व त्याचा विस्तार करणे, शेळ्या मेंढयांच्या पैदाशी करिता उपयुक्त ठिकाणी अशा केंद्राची वाढ करणे, शेळ्या/मेंढया आणि त्यापासून उत्पादित होणाऱ्या वस्तूंची आयात – निर्यात करणे, शेळ्या-मेंढयांची पैदास करणे आणि विक्री करणे, स्थानिक शेळ्या मेंढयांची जात सुधारण्यासाठी संकरित पैदास कार्यक्रम हाती घेणे/ अथवा कार्यक्रमांना प्रोत्साहन देण्यासाठी शासनाला मदत करणे, शेळ्या मेंढयांच्या गुणवत्तेत सुधारणा घडवून पशुपालकांना प्रती शेळी-मेंढी मिळणाऱ्या  उत्पादनात वाढ ‍ होऊन शेळी-मेंढी पालन व्यवसाय किफायतशीर होण्यासाठी शासनाच्या मदतीने/मदतीशिवाय विस्तार केंद्रे स्थापणे.

महामंडळामार्फत करण्यात येणारे प्रमुख कार्य-

·         सुधारित जातीचे मेंढेनर व बोकड यांचे पैदाशीकरिता वाटप करणे- महामंडळाच्या विविध प्रक्षेत्रावर डेक्कनी,संगमनेरी व माडग्याळ जातीच्या मेंढया तसेच उस्मानाबादी, संगमनेरी व बेरारी जातीच्या शेळया आहेत. सदर प्रक्षेत्रावर शेळ्या मेंढ्यांची पैदास करून त्या पासून उत्पादित होणारे जातिवंत बोकड व मेंढेनर स्थानिक शेळ्या मेंढ्यांची  प्रतवारी सुधारण्या करिता पैदाशिकरिता शेतकर्‍यांना उपलब्ध करून देण्यात येते

·         मेंढी व शेळी पालन प्रशिक्षण - मेंढी व शेळी पालन व्यवसाय व्यवस्थापनाचे तीन दिवसाचे प्रात्याक्षिकासह प्रशिक्षणाची सोय महामंडळाच्या सर्व प्रक्षेत्रावर उपलब्ध करून देण्यात येते.

·         यांत्रिक लोकर कातरणी-  महामंडळामार्फत यंत्राच्या सहाय्याने मेंढ्यांची लोकर कातरणी करून दिली जाते. आता कौशल्य विकास कार्यक्रमास अनुसरून मेंढपाळांना  प्रशिक्षण देऊन,  मेंढया कातरणी करून घेण्याकरिता प्रती मेंढी प्राप्त होणार्‍या सेवाशुल्कामधून ५०% शुल्क लोकर कातरणी करणार्‍या प्रशिक्षित मेंढपाळास  देण्यात येते.

·         लोकर खरेदी आणि लोकरीच्या वस्तूची निर्मिती व विक्री-  महामंडळ मेंढपाळांकडील लोकर किफायतशीर भावाने खरेदी करून सदर लोकरीपासून स्थानिक उत्पादकांकडून जेन निर्मिती करून घेण्यात येते. त्यामुळे स्थानिकरीत्या स्वंयरोजगार निर्माण होण्यास मदत होत आहे. महामंडळामार्फत लोकरीच्या शाली, ब्लॅकेटस, सतरंज्या, गालीचे, आसने, जेन इ. वस्तुंची निर्मिती करून त्याचा ग्राहकांना माफक दरामध्ये पुरवठा करण्यात येतो.

·           सुधारीत जातीचे चारा बियाणे व संकरीत गवतांचे थोंबे उत्पादन व पुरवठा - महामंडळाच्या प्रक्षेत्रावर शेळ्या मेंढया करिता उपयुक्त असलेले सुधारीत जातीचे चारा बियाणे व संकरीत गवतांचे थोंबे उत्पादित करून शेळी मेंढी पालकांना रास्त दरात उपलब्ध करून दिल्या जाते.

·         विस्तार व जंनसंपर्क कार्य- शेळी मेंढी पालन व्यवसाय करण्यास  इच्छुक असणार्‍या व्यक्तींना या व्यवसायाचे मार्गदर्शन करण्यात येते तसेच या व्यवसायाची तांत्रिक माहीती छापील स्वरुपात उपलब्ध होणे करिता महामंडळामार्फत शेळी मेंढी पालन माहिती पुस्तिका, चारा लागवडीचे तसेच महामंडळाच्या योजनांची माहिती पत्रके तयार करून विविध प्रदर्शनामध्ये भाग घेऊन या व्यवसायाचा प्रचार व प्रसार केला जातो.

·         शेळी मेंढी पालन व्यवस्थापन व चारा पिकांचे प्रात्यक्षिके दाखविणे-  महामंडळाच्या प्रक्षेत्रावर राज्यातील विविध भागातील भेटी देणार्‍या अभ्यांगतास शेळी पालन व्यवस्थापन व सुधारित जातीच्या चारा पिकांचे प्रात्याक्षिके दाखविली जातात.

·         पैदासक्षम शेळया/मेंढयांचे गटवाटप - शासनामार्फत राबविण्यात येणाऱ्या शेळी मेंढीपालन योजनेंतर्गत लाभार्थींना वाटण्यात येणाऱ्या पैदासक्षम मेंढया/शेळयांचे गट महामंडळाचे सर्व प्रक्षेत्रांवरून लाभार्थीच्या पसंतीनुसार जीवंत वजनावर पुरविले जातात.

·         बकरीईद निमित्त बोकड वाटप कार्यक्रम- महामंडळातर्फे मुस्लिम बांधवांना बकरीईद सणानिमित्त रास्त किंमतीमध्ये बोकड/मेंढेनर उपलब्ध करून देण्यात येतात.

·         शेळ्यामेंढ्याकरिता उपयुक्त वृक्षांची रोपवाटिका तयार करणे- कमी पर्जन्यछायेच्या भागामध्ये येणारे तसेच शेळ्या मेंढयाकरिता उपयुक्त असलेले चारा वृक्षाची रोपवाटिका प्रक्षेत्रावर तयार करण्यात आलेली आहे. 

·         अझोला व गांडूळ खत प्रकल्प-  शेळ्या मेंढ्यांच्या खाद्यावरील खर्च कमी करण्याकरिता, खाद्याची पौष्टिकता वाढविण्याच्या दृष्टीने सर्व प्रक्षेत्रावर अझोला उत्पादन प्रकल्प स्थापन करण्यात आलेले आहे. तसेच सर्व प्रक्षेत्रावर गांडूळ खत प्रकल्प स्थापन करण्यात आलेले आहे. सदर दोन्ही प्रकल्पाचे प्रात्यक्षिक शेतकर्‍यांना दाखवण्यात येऊन त्याचा प्रसार व प्रचार करण्यात येतो

·         केंद्रीय लोकर विकास मंडळ, वस्त्रोद्योग मंत्रालय, जोधपूर पुरस्कृत मेष व लोकर सुधार कार्यक्रम - या योजनेखाली अहमदनगर, नाशिक, पुणे, सोलापूर, सांगली व धुळे या 6 या जिल्हयातील  मेंढपाळांच्या 3.00लाख मेंढया दत्तक घेण्यात आलेल्या आहेत. या योजनेमध्ये दत्तक घेतलेल्या मेंढयांना आरोग्य‍ सुविधा मध्ये लसीकरण, जंत प्रतिबंधक औषधोपचार, बाह्य कीटक निर्मूलन, आजारी मेंढ्यांना उपचार, क्षार औषधी इ. आणि या मेंढया मध्ये अंनुवांशिक सुधारणा करण्यासाठी 500 जातिवंत मेंढेनर 100% अनुदानावर वाटप करण्यात येत आहे

********