" आला उन्हाळा, आरोग्य सांभाळा"

             डॉ. के. आर खरात

              एम.डी.डी.पी.एच 

सहाय्यक संचालक, आरोग्य सेवा, मुंबई

          दरवर्षापेक्षा या वर्षी उन्हाळयात उष्णतेच्या लाटाची सुरुवात लवकर झाली आहे. तसेच  या वर्षी उष्णतेची लाट मोठ्या कालावधीसाठी असणार असलयाचा अंदाज हवामान खात्याने वर्तविलेला आह. त्यामुळे उष्माघाताचा जास्त धोका संभवतो. या सर्व बाबीचा विचार करता प्रत्येकाने उन्हापासून त्रास होऊ नये म्हणून काळजी घेणे आवश्यक आहे. शहरी भागात, औद्योगिक क्षेत्रात वाढते प्रदुषण, सतत घटणारी झाडांची संख्या, पाण्याचे दुर्भिक्ष आदी कारणांमुळे दिवसेंदिवस उन्हाची तीव्रता वाढत आहे. विदर्भ, मराठवाडा, मध्य महाराष्ट्र क्षेत्रात उष्माघाताचे प्रमाण जास्त असून उष्माघात टाळण्यासाठी विशेष काळजी घेतली पाहिजे.

          1) उष्माघात :- ग्रामीण भागात याला " ऊन लागणे" असेही म्हणतात. दुपारच्या तीव्र उन्हात काम केल्याने, फिरल्याने, प्रवास केल्याने उष्माघात होण्याचा धोका असतो. उष्माघात हा अतिशय धोकादायक असतो. यामध्ये शरीराचे तापमान साधारण (नॉर्मल) ठेवणारी यंत्रणा काम करेनाशी होते. त्यामुळे उष्माघात झालेल्या व्यक्तीच्या शरीराचे तापमान वाढते. शरीराचे तापमान यामध्ये अगदी 110 अंश फेरनहीट पर्यंतही वाढते. या तीव्र तापासोबतच भोवळ येणे(चक्कर व ग्लानी येणे) आकडी येणे, आणि अर्धवट ते पूर्णपणे बेशुध्द होणे ही लक्षणे दिसून येतात. यामध्ये त्वचा कोरडी पडते व तीव्र ताप येतो. तसेच घाम येत नाही किंवा कमी प्रमाणात येतो, किंवा उष्माघाताच्या काही रुग्णांना खुप घाम येतो. उष्माघातामध्ये मृत्यू मोठ्या प्रामाणावर होतात, त्यामुळे उष्माघाताकडे चुकूनही दुर्लक्ष करू नये . उष्माघात झालेल्या व्यक्तीला तातडीने उपचारासाठी दवाखान्यात घेऊन जाणे आवश्यक असते. दवाखान्यात पोहचेपर्यंत उष्माघात झालेल्या व्यक्तीचे अंग थंड पाण्याने पुसत रहावे, कपाळावर थंड पाण्यात भिजवलेल्या कपड्याच्या पट्टया ठेवून त्या वारंवार बदलाव्यात. थोड्या थोड्या वेळाने पाणी, सरबत पाजत रहावे. अंगावर सैलसर कपडे घालावेत. उष्माघातावर सर्व शासकीय रुग्णालयांमध्ये मोफत उपचार करण्यात येतात.

2) घामोळ्या - उन्हाळयात अनेक जणांना घामोळ्यांचा त्रास जाणवतो. या घामोळ्या उन्हाचा त्रास आणखी वाढवतात. घामोळ्याचा त्रास असणाऱ्यांनी घामोळया आलेला भाग दिवसातून दोन- तीन वेळा साध्या पाण्याने स्वच्छ करून कोरडा करावा. तसेच कॅलामिन किंवा अन्य थंडावा देणारे मलम त्यावर लावावे.

3) पेटके येणे - उन्हात काम केल्याने तसेच व्यायामामध्ये घामाद्वारे शरीरातील क्षार व पाणी मोठ्या प्रमाणावर बाहेर पडते. त्यांमुळे पायांच्या स्नायूमध्ये अचानक पेटके (याला काही भागात गोळे येणे असेही म्हणतात) येतात. अशा व्यक्तींना त्वरीत पाणी, लिंबू शरबत, नारळाचे पाणी दिल्याने पेटके जातात.

4) भोवळ/ चक्कर येणे:- अनेक जणांना उन्हात गेल्यावर अचानक भोवळे येते. अशा वेळी ती व्यक्ती एकदब पांढरीफट्ट पडते. रक्तदाब कमी होतो व एकदम भोवळ येऊन व्यक्ति खाली कोसळते.

5) उन्हामुळे तीव्र भकवा:- उन्हामुळे शरीरावर पडणाऱ्या ताणातून घामाद्वारे शरीरातील पाणी व क्षार मोठ्या प्रमाणावर शरीराबाहेर गेल्याने ही स्थिती उद्भवते. यामध्ये सहसा ताप येत नाही. काही रुग्णांमध्ये सौम्य ताप येतो. अशा रुग्णांमध्ये चक्कर येणे, थकवा ही लक्षणे दिसून  येतात. वयस्कर व्यक्तींना जास्त त्रास जावणतो. भरपूर पाणी, सरबत ,योग्य आहार देऊनही सुधारणा होत नसल्यास अशा रुग्णांना रुग्णालयात दाखल  करण्याची आवश्यकता असते.

उन्हाळयात उन्हाच्या त्रासापासून, उष्माघातापासून आपला बचाव करण्यासाठी प्रत्येकाने स्वत:ची काळजी घेतली पाहिजे. याबाबत काय काळजी घ्यावी ? काय करावे? काय करु नये ? याबाबत शासनाने जनजागृतीपर खालीलप्रमाणे मार्गदर्शक निर्देश दिले आहेत.

काय करावे

1) तीव्र  उन्हात प्रामुख्याने दुपारी 12 ते 3 च्या दरम्यान बाहेर पडणे टाळावे.

2) पुरेसे पाणी पित रहाणे.

3) फक्त हलक्या रंगाच्या सुती कपड्यांचा वापर करावा.

4) मद्य, चहा, कॉफी व कार्बोनेटेड शीतपेये घेण्याचे टाळावे

5) घराबाहेर पडतांना छत्री, टोपी, गॉगलचा वापर करावा.

6) शीळे अन्न खाणे टाळावे.

7) उन्हात काम करत असतांना आपला चेहरा व डोके ओल्या कपड्याने झाकावे.

8) चक्कर येत असल्यास किंवा आजारी वाटल्यास त्वरीत डॉक्टारांकडे जावे.

9) ओ.आर.एम (क्षार संजीवनी), ताक, लिंबुपाणी, इत्यादी घरगुती शीतपेयांचे भरपूर सेवन करावे.

10) प्राण्यांना सावलीत ठेवून त्यांना भरपूर पाणी प्यायला द्यावे.

काय करु नये

1) दुपारी 12 ते 3 या कालावधीत उन्हात बाहेर जाणे टाळावे.

2) गडद, घट्ट व जाड कपडे घालणे टाळावे.

3) बाहेर तापमान अधिक असल्यस शारिरीक श्रमाची कामे टाळावीत.

उष्णतेच्या लाटेमुळे आजारी पडलेल्या व्यक्तीची घ्यावयाची काळजी :

1) अशा व्यक्तीला थंड जागी ठेवा. शरीराचे तापमान खाली आणण्यासाठी प्रयत्न करा. ओल्या कपडयाने त्यांना पुसत रहा. डोक्यावर थंड पाणी टाका.

2) व्यक्तीला ओ.आर.एम (क्षार संजीवनी), ताक लिंबूपाणी इ. घरगुती शातपेये द्या.

3) व्यक्तीला ताबडतोब जवळच्या आरोग्य केंद्रात घेऊन जा. त्वरीत हॉस्टिलमध्ये दाखल करून उपचार सुरु करणे गरजेचे आहे. कारण उष्माघात घातक ठरु शकतो.

उन्हाळयातील  विशेषत : ग्रीष्म ऋतूतील आहार :-

          स्वस्थ्य आयुर्वेद चिकित्सालय, पुणे यांनी त्यांच्या "स्वास्थ्य आयुर्वेद पत्रिका" मध्ये एप्रिल व मे महिन्यात आहार कसा असावा याची छान उद् बोधक माहिती दिली आहे. त्याचे ऋणानिर्देश नमूद करून ही माहिती वाचकांसाठी येथे देत आहे.

          उन्हाळ्यात अधिक मात्रेत पेय (पातळ) पदार्थ शरीरात घेतले जात असल्याने भूक कमी होते. अशावेळी उष्णता, रुक्षता कमी करणारा व पचायला हलका असा  आहार आवश्यक असतो. आंबट, खारट व तिखट चवीचा आहार शरीरातील उष्णता वाढवतो  व कडू, तुरट चवी शरीरातील कोरडेपणा  वाढवतात. म्हणून ग्रीष्म ऋतूत मुख्यत्वे मधून पण हलक्या , स्न्ग्धि, थंड गुणाच्या व द्रव (पातळ) अशा आहाराचे सेवन करावे. मधुर रसाचे पदार्थ हे हलक्या गुणाचे असणे आवश्यक आहे तरच  ऋतूत पचन सुयोग्य होते. म्हणून मिठाई, पंचपक्वाने, बासुंदी, लस्सी तसेच पराठा, पोळी अशा स्वरुपातील पदार्थ अयोग्य ठरतात म्हणून टाळावेत.

          या ऋतूत सर्वश्रष्ठ धान्य म्हणजे चवीला मधुर गुणाला स्निग्ध, शीतल व पचायला हलका असा तांदुळ होय. परंतु, भाताला पुलाव, बिर्याणी असे कोणतेही अन्य रुप देऊ नये. असा भात पचायला जड असतो. वरणभात, आमटी भात, ताकभात, दहीभात, दुधभात, तुपभाप हे प्रकार अधिक उपयुक्त ठरतात. ज्वारीची भाकरी , लोणी , तूप , दुध भाज्यांबरोबर खावी. बाजरी उष्ण असल्याने टाळावी. पोळी शक्यतो टाळावी. अगदीच शक्य नसल्यास गव्हाचा अग्नीवर भाजलेला फुलका खावा.

          सर्व कडधान्ये कडू, तुरट चवीची असल्यने वायुतत्व वाढवतात, शरीरातील रुक्षता वाढवितात. कडधान्ये ही वरण, आमटी स्वरुपात घेणे योग्य राहील. मूग पचायला हलके असल्यने त्याचा वापर करण्यात यावा. कडू, तिखट, तुरट, चवीच्या भाज्या (उदा. कारली, माठ,मेथी इ. ) या ऋतूत टाळाव्यत. मधुर चवीच्या पडवळ, तोडली, भेंडी, दोडका, घोसाळी, दुधी फलॉवर, लाल भोपळा, पालक चाकवत, चुका या भाज्य ग्रीष्म ऋतूत उपयुक्त ठरतात.        

          दुध, लोणी, ताक, तुप असे मधुर, स्निग्ध, शीत व हलके पदार्थ या ऋतूत खावेत, मात्र हे सर्व पदार्थ फ्रिजमध्ये ठेवून अति थंड केलेले नसावेत. मेवा,मिठाई, खवा, आटवलेली खीर, बासुंदी असे जड पदार्थ टाळावेत.

          अशा उष्ण ऋतूत गरम मसाले, तिखट व मिरच्या कमीत कमी प्रमाणातच वापराव्यात. धने, जिरे, कोथिंबीर, हळद हे मसाले वापरण्यास हरकत नाही. आले, लसूण, मिरी, लवंग, दालचिनी, हिंग असे गरम मसाले टाळावेत. कैरीचे पन्हे, सरबत, शहाळयाचे पाणी, निरा हे थंड पेयं उपयुक्त आहेत. सरबतात वाळा, चंदन, गुलाब, कोकम अशी शीत गुणाची द्रव्ये, चुर्णे व भरपुर साखर टाकल्याने ती अधिक फलदायी ठरतात. पिण्याचे पाणी शक्यतो माठात ठेवावे. त्यात वाळा, चंदन, गुलाब किंवा कापूर अशा पदार्थांचे अर्क किंवा चूर्ण टाकून त्याला अधिक शीतल करवे. फळांमध्ये य ऋतूत पूर्णपर्ण परिपक्व आंबा उत्तम.  आमरसाने शरीराची तहान कमी होते. मात्र आंब्याला, आमरसाला फ्रिजमध्ये ठेवून खाऊ नये. त्यामुळे अपचन होऊन विविध व्याधी होतात.

          उन्हाळ्यात तिखट, मिठाचे, गरम मसाल्याचे पदार्थ पूर्णपर्ण टाळावे. लोणची मसालेदार पापड, हॉटेलमधील भाज्या, आंबट फळाचे ज्यूस व सरबते पर्णपणे टाळावीत. या ऋतूत मद्य (उष्ण स्वभावाचे असल्याने ) पिणे टाळावे. दही घालून केलेल्या निरनिराळ्या कोशिंबीरी/ रायती या ऋतूत योग्य ठरतील या ऋतूत आहारात कांदा अवश्य वापरावा.

          आहरासोबतच या ऋतूत विहार सुध्दा फार महत्वाचा घटक आहे. उन्हाळयात अधिक प्रामणात धावपळ करु नये. व्यायामदेखील साधासुधा हलका फुलका असाच असावा. घरामध्ये गारवा निर्माण्‍ करण्यासाठी घरात कमीतकमी ऊन येईल अशी व्यवस्था करावी. खिडक्यांना जाड पडदे/ कागद लावून घरात अंधार करावा. शक्य असल्यास वाळयाचे पडदे लावून त्यावर पाणी शिंपडून गारवा निर्माण करावा. अंगावर पांढरे, सैलसर, सुती कपडे घालावेत.डोळयंसाठी गॉगल वापरावा. डोक्यावर टोपी, फेटा, छत्री यांचा वापर करावा. अशा प्रकारे आहार, विहाराची नीट काळजी घेतली तर आपला उन्हाळा नक्कीच सुसह्य होईल.

*********